حوزه های دینی نجف روش های سنتی شان در تدریس را حفظ کرده اند

نویسنده: د. هیثم مزاحم
مترجم: محمد مظهری

بیشتر مدارس دینی نجف با روش هاس سنتی شان در تدریس از مدارس عادی و دانشگاهها تمایز می­یابند. این حوزه ها شاهد هیچ گونه تغییر بنیادی در روش تدریس و  شیوه های­شان به مانند آنچه در حوزه های ایران و لبنان رخ داد نبوده اند. در مدارس دینی نجف کلاس یا جلسه ای که حضور در آن برای طلبه ها اجباری باشد نمی بینیم و این خود طلبه ها هستند که استادشان را انتخاب می کنند. هر طلبه ای می تواند به همراه دیگر طلبه ها در محضر یک استاد تلمذ کند یا از استاد درخواست کند که به تنهایی در حضورش به فراگیری بپردازد و یا اینکه به همراه گروهی از طلبه های دیگر باشد. و این امکان برای طلبه ها وجود دارد که در صورت عدم استفاده از درس و بحث، استاد یا  جلسه مربوطه را ترک کند.

آية الله علي سيستاني، آية الله محمد سعيد الحكيم، آية الله محمد إسحاق الفياض، آية الله بشير النجفي.

شیخ جهاد الاسدی به عنوان یکی از علمای دینی نجف می­گوید مدارس کنونی نجف نمی توانند دقیقا با تعریف رایج و غالب از مدرسه دینی از حیث شرط سنی برای طلبه ها، کفایت عقلی، سطح علمی، نظام کلاسی، حضور و غیاب و امتحانات دوره ای و اعطای مدرک پس از پایان مرحله ای مشخص، تطابق داشته باشند.
وی می افزاید «علیرغم وجود برخی مدارس دینی در حوزه نجف که دارای ویژگی های بالا هستند، روش درسی غالب در نجف چنین سازوکاری ندارد. نظام درسی نجف استاد-محور است یعنی طلبه در برابر استادش پاسخگوست و استاد هم به نوبه خودش بر اساس عرف سنتی­ای که تعیین کننده سطح دروس، کیفیت ارائه و پیگیری حضور و غیاب طلبه است، بر نامه اش را تنظیم می کند».
مکانهای خاصی برای درس و مباحثه (دوره دروس توسط طلاب) وجود ندارد و استاد و طلبه ها یا خود طلبه ها طبق زمان مقرر شده در مسجد یا در برخی اتاقهای مدارس دینی یا زیرزمین با توجه به شرایط آب و هوا جمع می شوند و گاهی جلسات درس خارج طلاب در منزل یک مرجع تقلید یا یک مجتهد برگزار می شود.
همچنین به گفته الاسدی اساتید در مساجد نجف مستقر هستند اما ساختمانهایی که در نجف به آنها مدارس می گویند غالبا محل سکونت طلبه هایی است که از خارج از نجف آمده اند.
دروس حوزوی دارای سه مرحله است: مقدمات، سطح و خارج فقه . در مرحله "خارج" طلبه می تواند روش استنباط فتاوای فقهی و ادله مجتهد فقیه در فرایند استنباط را بفهمد و لذا به سطحی رسیده که می تواند ادله را مورد بحث و نقد قرار داده و تایید و یا رد کند و در پایان حکم شرعی را  استخراج کند. طلبه در این سطح قادر به استنباط است و چه بسا یک روزی در صورت اکتساب علوم مربوطه و شروط لازمه مجتهد یا مرجع تقلید شود.

آية الله خوئي

در حوزه نجف زمان مشخصی برای درس وجود ندارد و صرفا بر اساس توافق بین استاد و طلبه زمان آن تعیین می شود که می تواند پس از نماز صبح یا بعد از غروب خورشید و .... باشد.  دروس در مرحله مقدمات بر اساس زبان مادری طلبه تدریس می شود. طلبه عرب زبان یک استاد عرب زبان و طلبه هندی یک استاد هندی زبان بر می­گزیند اما در مرحله سطح تدریس به زبان عربی یا فارسی انجام می گیرد و در مرحله خارج غالبا دروس به زبان عربی ارائه می شود..
حوزه علمیه نجف برای طلبه ها امتحان برگزار نمی­کند و مدرک نمی­دهد مگر اینکه طلبه به سطح اجتهاد رسیده باشد و از استادش درخواست کند به وی مدرکی دهد که ثابت کند به این مرحله عالی از علوم دینی رسیده است. اما روش های دیگری هم برای تشخیص سطح علمی طلبه ها وجود دارد. طلبه پس از گذراندن مراحل علمی­اش، استاد طلبه های سطوح پایین تر و دانشجوی یک استاد سطح بالاتر می شود و از طریق بحث و درس و تحقیق و تالیف برای علماء سطح علمی وی محرز می شود. و چه بسیار طلبه هایی که به مرحله اجتهاد می­رسند و حوزه اجتهاد وی را به رسمیت می شناسد بدون اینکه دارای گواهی یا مدرکی از سوی مراجع بازرگ باشد.
الاسدی توضیح می دهد در دو مرحله مقدمات و سطح تعدادی امتحان وجود دارد اما در مرحله خارج هیچ امتحانی وجود ندارد. وی می افزاید هر چه استاد بتواند توانایی اش در شرح و تفسیر دروس و ارزیابی و مقایسه مواد درسی برای طلاب را نشان دهد، جایگاه علمی و میزان تمایزش از هم کسوتانش را به عرضه می گذارد.
طلبه ای که پس از پایان دروسش قصد ترک حوزه به سوی شهر و بلادش را داشته باشد از مراجع درخواست گواهی حسن سلوک و وکالتنامه ای برای دریافت وجوهات شرعی و اجازه امامت یک مسجد در شهرش می کند و مرجع تقلید هم در گواهی ­ای که به وی اعطا می کند به سطح علمی، میزان اعتماد و کسب وکالت طلبه از سوی آن مرجع اشاره می کند.

اما محمد اسحاق الفیاض از مراجع تقلید درباره پیشرفت روش های حوزه علمیه به المانیتور می گوید: روش ها در طی قرنها بطور مداوم پیشرفت داشته اند. معقولانه نیست که روش ها و کتابهای درسی با وجود پیشرفت علم و یافته های جدید بشری همچنان کما فی السابق و بدون تغییر باقی مانده باشند.
الاسدی هم اضافه می کند هیچ مرجع یا نهاد خاصی در نجف دست به تعیین روش های معین و اجباری نمی زند بلکه بر طلبه است که هر چه از علوم دینی لازم بداند را  فراگیرد. اما برخی روش های علمی است که مورد توافق همه است و عدم استفاده از آن بر مسیر علمی طلبه در راه رسیدن به مرحله نهایی یعنی اجتهاد تاثیر خواهد گذاشت. به نظر وی علوم دینی بر اساس ماهیت شان پذیرنده تغییر و تطورات سریع نیستند بلکه در طی زمان و در مراحل مختلف، پیشرفت های علمی در روش ها و دروس حوزه تاثیر می­گذارند. کارکرد این روشهای حوزه تولید متخصصانی در عرصه فقه است که بتوانند احکام دینی (فتاوا) را در برخورد با مسائل جدید در همه حوزه های زندگی تبیین کنند.

ونقش مرجعیت حوزه در فرایند آموزش و پشتیبانی مالی و معنوی از آن تبلور می یابد و همچنین به لحاظ علمی برای حوزه دارای اهمیت است، زیرا مرجع مجتهدی است دارای تخصص سطح عالی در استنباط احکام شرعی و به همین دلیل بخشی از فرایند آموزش را برعهده دارد و مانند هر شخصیت علمی دیگری دارای وزن و تاثیر علمی قابل توجهی است.
حوزه نجف برای طلاب شرط پوشش خاصی را وضع نکرده است اما آنچنانکه متعارف است طلبه ها غالبا پس از طی دوره درسی مقدماتی مثل مرحله "مقدمات"و ورود به مرحله "سطح"، به عبا و عمامه مخصوص روحانیت شیعه ملبس می شوند. اما طلاب یا روحانیونی که عبا و عمامه مشکی به تن می کنند نشانه پیوند نسبی شان با پیامبر اسلام (ص) و خاندانش است و کسانی که عمامه سفید بر سر دارند به معنای عدم نسبت با اهل بیت پیامبر (ص) و خاندان علوی هاشمی است.

در حوزه برای طلاب و علما القابی وجود دارد که نشان دهنده سطح علمی وی است:
به کسی که در شرف پایان مرحله "مقدمات" است فاضل می گویند. و هر کسی که مرحله "سطح" را به پایان برده باشد را علامه می­نامند. اما لقب الحجة یا حجة الاسلام به کسانی اطلاق می شود که دوره بحث اصول و فقه را به پایان برده و در سطح"خارج فقه" از خود درخشش نشان داده باشد. و لقب آیت الله به مجتهد کامل اطلاق می شود، در حالیکه آیت الله العظمی به مجتهد کاملی گفته می شود که فتواهایش را در قالب کتابی به نام "رساله عملیه" برای مردم عرضه کرده باشد و دارای مقلدانی باشد که از فتواهای وی تقلید می کنند. و اما مرجع تقلید مجتهد کاملی است که در امور شرعی مورد تقلید برخی از مردم باشد در حالیکه مرجع اعلی کسی است که تعداد زیادی مقلد در سراسر جهان داشته باشد.
تعطیلات حوزه های علمیه نجف روز پنجشنبه و جمعه هر هفته است، همچنین سراسر ماه رمضان و دو هفته اول ماه محرم و دو هفته آخر ماه صفر برای مشارکت در مجالس عزای امام حسین (ع) و دیگر مناسبت های دینی همچون تولد پیامبر اسلام (ص) و وفات آن حضرت و .... تعطیل است. بر این موارد باید تعطیلات تابستانی را که مدتش چهل و پنج روز است را افزود.

هیثم مزاحم تحلیلگر لبنانی و کارشناس مسائل خاورمیانه و مطالعات اسلامی است. وی برای روزنامه های "الحیات"، "البلد"، "النهار"و دیگر مجلات سیاسی و آکادمیک عربی قلم می­زند. وی همچنین مقالاتی برای روزنامه "دیلی استار" لبنان، "المستقبل"، "البیان" (امارات) نوشته است. کتابها و آثار منتشر شده وی بدین شرح است: حزب کار اسرائیل از سال 1968 تا 1999 (به زبان عربی) سال 2001،  مشارکت در تالیف دو کتاب درباره ایران که نام یکی از آنها "انقلابهای نگران" است که در سال 2012 منتشر شد.